1
00:00:00,567 --> 00:00:06,632
IV: Teraz jest pytanie (???)

2
00:00:06,633 --> 00:00:16,999
BD: Z Flossenbürga się nie pisało. Polacy nie pisali listów. Nie wolno było. Jedynie w Dachau. Jak już przyjechałem do Dachau, to kilka razy.

3
00:00:17,000 --> 00:00:29,832
Ja w Dachau też nie byłem cały czas do wyzwolenia. Byłem byłem w innym obozie wyzwolony. To napisałem, dostałem wiadomość, ale to bardzo krótką.

4
00:00:29,833 --> 00:00:41,866
Bo właściwie później już front był, Sowieci wchodzili na teren Polski prawda. To dostałem 4 czy 5 listów w ogóle do tego.

5
00:00:41,867 --> 00:00:47,599
Bo jeszcze z Dachau można było napisać. Natomiast z Flossenbürga nie pisało się w ogóle.

6
00:00:47,600 --> 00:00:50,066
IV: Czyli nic Pan nie wiedział?

7
00:00:50,067 --> 00:00:52,532
BD: Nic nie wiedziałem.

8
00:00:52,533 --> 00:01:04,799
IV: (???)

9
00:01:04,800 --> 00:01:04,799
(???)

10
00:01:04,800 --> 00:01:21,199
BD: To znaczy w Dachau, mnie właściwie to dużo pomógł, bo ja byłem przecież młody bardzo, taki pisarz Białoskórski, który siedział od początku. Miał niski numer 1800 czy coś.

11
00:01:21,200 --> 00:01:34,232
Czyli był jednym z pierwszych więźniów już chyba w 1939 roku. No i on zresztą znał świetnie języki prawda tego. I on pracował tam gdzieś w takim komandzie to on mnie trochę pomógł.

12
00:01:34,233 --> 00:01:47,699
No i później właściwie bo ja nic... dostawali paczki jeszcze księża, którzy siedzieli prawda. Właściwie taki pastor Lucer z Lublina,

13
00:01:47,700 --> 00:02:04,432
który no też jakoś tam gdzieś mnie że tak powiem, zainteresował się czy tam nazwiskiem. No i oni też niewiele dostawali. To też coś tam dostałem z tej paczki dwa czy trzy razy tak no.

14
00:02:04,433 --> 00:02:20,866
Z tej paczki  podzielił się tam ze mną. A tak to właściwie nie było żadnej możliwości, cokolwiek. A zresztą, no pomoc. Wszyscy dostawali małe racje, tak, że właściwie to odpadało.

15
00:02:20,867 --> 00:02:36,399
Jedynie można było jak, ci, co dostawali jakiś czas tam jakieś paczki. prawda. Bo był taki okres prawda, kiedy dostawali. Ale to też nie wszyscy. A tak, to właściwie, to trudno było.

16
00:02:36,400 --> 00:02:49,332
No każdy właściwie no chciał przeżyć prawda. Czyli ta walka była każdego jednego o przeżycie. W miarę, jak tam coś mógł, to mógł troszeczkę pomóc drugiemu.

17
00:02:49,333 --> 00:03:03,232
Ale to mówię, to były bardzo małe rzeczy, dlatego że chyba wszyscy byli właściwie mniej więcej na tych samych prawach.

18
00:03:03,233 --> 00:03:50,999
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

19
00:03:51,000 --> 00:04:04,132
MA: Waren Sie der einzige in der Familie, der betroffen durch die Verfolgung war oder sind auch andere durch den Faschismus in diese Maschinerie geraten?

20
00:04:04,133 --> 00:04:28,332
Wie haben die anderen diesen Krieg überlebt oder auch nicht?

0
 --> 
BD: W domu mój ojciec zawsze z bratem całą wojnę się ukrywał. No zresztą on później działał w podziemiu. Właśnie, dlaczego przyszli po mojego tatę.

22
00:04:38,967 --> 00:04:51,932
Dlatego, że był w okresie jeszcze zaborów za pierwszej wojny należał do POW, czyli do tej Polskiej Organizacji Wojskowej która powstała w czasie pierwszej wojny światowej.

23
00:04:51,933 --> 00:05:10,932
Później walczył z Bolszewikami. Był dwa razy ranny. No i jako tacy  a jeszcze po wojnie był działał w tym związku POW tych, właściwie tyh którzy byli w tym POW, no i tych pierwszych zabierali.

24
00:05:10,933 --> 00:05:22,932
Właściwie były aresztowania od razu jako, można uznawani za ja wiem pierwszych wrogów, ja wiem (???) Czyli do końca wojny się ukrywał i działał w podziemiu, to samo i brat.

25
00:05:22,933 --> 00:05:41,399
Tak, że właściwie w domu…Mama poza też (???). Cała rodzina właściwie była, że tak powiem, ukrywając się, w jakim sensie szykanowana. No, bo oni jakoś tam przeżyli.

26
00:05:41,400 --> 00:05:53,432
Tak, że warunki, one wszystkich dotyczyły. Z tym że ja byłem w obozie, to już ten trochę najgorzej.

27
00:05:53,433 --> 00:05:54,199
IV: (???)

28
00:05:54,200 --> 00:06:12,266
BD:  W moim domu tak. Ale mój stryj też siedział. Stryj też siedział siedział za pomoc Żydom właściwie. To też siedział w obozie. Też siedział, bo właściwie płuca stracił, zdrowie także.

29
00:06:12,267 --> 00:07:24,499
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

30
00:07:24,500 --> 00:07:32,066
MA: Jetzt noch zu der Situation im Lager, Sie waren in dem Lager in Flossenbürg, in Nürnberg, in Dachau.

31
00:07:32,067 --> 00:07:50,732
Da waren überall unterschiedliche Häftlingsgruppen: Zwangsarbeiter, Juden, Homosexuelle, Schwerverbrecher, Kriminelle.

32
00:07:50,733 --> 00:08:01,466
Sie gehörten zu den politischen Häftlingen. Wurden diese Gruppen unterschiedlich behandelt? War es für alle schwierig oder war es für die einen leichter als für die anderen?

33
00:08:01,467 --> 00:08:25,266
IV: Teraz jest takie pytanie o taką codzienność (???) Pan pewnie pamięta grupy więźniów (???) To byli polityczni, kryminalni i tak dalej. (???)

34
00:08:25,267 --> 00:08:41,532
BD: No właśnie grupy to były właściwie zróżnicowanie też było barakami. Bo tak, jak żeśmy w Dachau, było trzy, cztery baraki polskie czy 5 nawet, bo te z księżmi to były 2 prawda i 3 inne.

35
00:08:41,533 --> 00:09:02,099
I teraz tak: no naturalnie, że była różnica w zależności, bo zupełnie inaczej się traktowało załóżmy czy to Francuzi byli czy jakieś tam inne narodowości. A zupełnie inaczej byli traktowani Polacy czy Ruscy ???

36
00:09:02,100 --> 00:09:13,899
No mówię, to były krańcowo różne traktowania. Bo nawet to jest ciekawe, że ci kapowie, który byli ci  tam blockschreiberzy czy erster to już tam funkcje prawda.

37
00:09:13,900 --> 00:09:31,132
To byli na ogół komuniści, którzy siedzieli od  tak jak w Dachau, od 1933 roku już byli tam. To jednak jak kogoś karać, bić, to raczej Polakowi czy te Ruskiego czy innego.

38
00:09:31,133 --> 00:09:42,666
Natomiast dla niego Belg, Francuz, czy inny to już było…Nawet mówię, tutaj nie pomagało niby ten komunizm, który to taki międzynarodowy prawda ??

39
00:09:42,667 --> 00:09:59,599
Dlatego.. ale to już było właściwie, no niestety już ten był gorszy (???) Tak, że grupa właściwie, no należeliśmy do tych, których no niestety ale proporcjonalnie najwięcej zginęło. No bo weźmy Dachau.

40
00:09:59,600 --> 00:10:17,132
W Dachau zmarło 800 kilkudziesięciu  księży polskich. A siedzia.. na  1000 z czemś. Czyli prawie 80 czy 70 % księży, których księży siedziało, a siedzieli z całej Europy, którzy zginęli, to byli Polacy.

41
00:10:17,133 --> 00:10:36,932
Czyli wniosek że już się sam nasuwa prawda. Że to już jest kwestia traktowania zupełnie w komandach czy inne. Tak, że no niestety ta narodowościowa że tak powiem różnica była w jakim sensie decydująca.

42
00:10:36,933 --> 00:10:51,632
Tak, do dzisiaj niby dążymy do równości prawda, ale niestety są chwile, kiedy tych równości w życiu nie ma, nie było.

43
00:10:51,633 --> 00:11:55,799
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

44
00:11:55,800 --> 00:12:14,699
MA: (???) Was war das Schrecklichste? Ein Erlebnis oder grundsätzlich was war es in dieser Zeit?

45
00:12:14,700 --> 00:12:35,332
IV: Teraz jest takie pytanie: (???) Jak Pan teraz patrzy z tej perspektywy (???)

46
00:12:35,333 --> 00:12:48,066
BD: Co to jest najgorszego..  w obozie po pierwsze zobaczyłem właściwie.. kiedy przyjechłem właściwie poprzez te pierwsze Russenwiese, które było.

47
00:12:48,067 --> 00:13:07,732
Te straszne od razu nieprawdopodobne warunki, to bicie, nieprawdopodobne warunki spania, żelazne łóźka bez niczego. Ten.. Bez cały dzień te biegi róż.. no w ogóle takie ćwiczenia, kiedy właściwie kara.

48
00:13:07,733 --> 00:13:23,199
Co 5 minut już odcinali, bo to czwórkami biegaliśmy w ogóle od tych, 2, 3 już po 5 bykowców. Były przerwy prawda co 45 czy 50 minut, bo to się męczyli prawda ci strażnicy.

49
00:13:23,200 --> 00:13:35,066
No i bicie, do tych drzwi te wpadanie do baraków. Bo była te głodówka trzy dni. Nieprawdopodobne warunki. Jako..no ja zresztą młody byłem bardzo wtedy. Ale to już wszyscy.

50
00:13:35,067 --> 00:13:50,232
Bo nawet taki przypadek może podam: do transportu naszego dołączyli jeńców naszych wojennych z 1939 roku. Bo oni podpisali, to do cywila mogli przejść prawda taka grupa.

51
00:13:50,233 --> 00:14:03,532
I oni tam gdzieś w jakieś fabryce elektro czy innej pracowali. Nie wiem, za co ich do obozu wywieźli. No i w Norymberdze i się kiedy transport jak nas szykowali do Russenwiese.

52
00:14:03,533 --> 00:14:18,599
No i w rozmowach ktoś tam już wiedział o tym, że w Russewiese tam się strasznie biją i to jest strasznie. No a ci jeszcze młodzi ludzie podoficerowie zawodowi przedwojenni ?? powiedzieli,

53
00:14:18,600 --> 00:14:30,632
że co to, oni już tam w życiu dostali, w ogóle to są bańki. No i kiedy nas tam przywieźli, ja alfabetycznie byłem jednym z pierwszych, bo Dębowski prawda w alfabecie.

54
00:14:30,633 --> 00:14:43,732
No i jak tam.. A jeszcze trzeba było liczyć a to w ogóle po pierwszym uderzeniu człowiek powietrza nie wciągał, przecież to fizycznie. A tam byli strażą Ukraińcy. Zdrowi tacy do tego.

55
00:14:43,733 --> 00:14:57,166
No po i 50 bili, nie wiem, ile dostałem, że zemdlałem prawda przy tym, kiedy już na ten koniec jakoś tam wyciągnęli mnie do tego.., oprzytomniałem po jakimś czasie.

56
00:14:57,167 --> 00:15:13,032
I jak tam raz wstałem w końcu, szli ci właściwie młodzi właściwie ci żołnierze, no to też w ogóle z tym liczeniem, oni też dostali bardzo dużo w ogóle. To po kilku dniach to byli nieprzytomni w ogóle,

57
00:15:13,033 --> 00:15:25,399
Zmienili się radykalnie. Nieprawdopodobne w ogóle warunki. Dopiero wtedy sobie zobaczyłem właściwie, jakoś tak mi się skojarzyli oni i przypomniałem sobie tą rozmowę,

58
00:15:25,400 --> 00:15:37,432
jak żeśmy jechali do tego obozu, i tych ludzi później, to byli nie ci ludzi. Bo w ogóle byli to.. którzy stracili, ja wiem no.. trudno powiedzieć rozum, ale w ogóle zmienili się nieprawdopodobnie.

59
00:15:37,433 --> 00:15:53,366
Czyli to mówię przeżycia w tych, no to trudno określić w ogóle (???) No ja to jakoś tam przetrwałem przy tym wszystkim, mimo tego wszystkiego jakoś ten, przeżył ???.

60
00:15:53,367 --> 00:16:03,966
Ale nieprawdopodobne warunki miałem, ja i  tyfus przeżyłem, mało też nie umarłem. Bo to w obozie to jednak to były niesamowite prawda warunki.

61
00:16:03,967 --> 00:16:24,832
Tak, że to są mówię przeżycie i obozy to to się nie da do opowiedzenia. Dlatego jakieś tak jak już mówiłem, nigdy nie opowiadałem w domu, bo tego jak co, to są, mówię rzeczy dla tego, który je przeżył.

62
00:16:24,833 --> 00:16:36,966
I innych ostrzegać mogę tylko, żeby właściwie tego nigdy nie było. Ludzie są straszni jednak tak.

63
00:16:36,967 --> 00:16:55,432
Jak się popatrzy w jakiś momentach, no niesamowite. Nie ma sumienia właściwie, człowiek jest, ja wiem, kim się staje. Ale tacy są niestety.

64
00:16:55,433 --> 00:18:47,399
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

65
00:18:47,400 --> 00:19:00,199
MA: Wann, wo und wie sind Sie befreit worden sind? Wie das zu Ende ging? Wie haben Sie sich bei der Befreiung gefühlt?

66
00:19:00,200 --> 00:19:14,466
IV: (???)

67
00:19:14,467 --> 00:19:33,899
BD: To znaczy, ja siedziałem w Langenzenn, ostatni mój obóz był. Koło (???) Norymbergii Amerykanie nas oswobodzili. No wielka radość to jest, że w ogóle przeżyło się prawda, doczekało się do wyzwolenia.

68
00:19:33,900 --> 00:19:49,466
Właściwie po tym wtedy Amerykanie no przeniosłem się do Norymbergii i żeśmy zamieszkali w byłych koszarach SS, które były w Norymberdze.

69
00:19:49,467 --> 00:20:05,632
Ale tam jeden ze starszych kolegów ze szkoły, który był jeńcem wojennym, bo był ranny tutaj nad Wisłą, i był w niewoli. No i przyszedł odwiedzić jakby, bo obóz był w Langwasser koło Norymbergii,

70
00:20:05,633 --> 00:20:20,032
gdzie byli jeńcy wojenni to znaczy po Powstaniu Warszawskim. No i ci żołnierze, którzy z tej pierwszej armii polskiej z 1939, no i część więźniów.

71
00:20:20,033 --> 00:20:28,999
No i on właściwie mnie z tego obozu zabrał w ogóle, poznał mnie tam właściwie i do tych do tego Langwasser.

72
00:20:29,000 --> 00:20:30,366
IV: (???)

73
00:20:30,367 --> 00:20:30,866
BD: Słucham?

74
00:20:30,867 --> 00:20:31,932
IV: (???)

75
00:20:31,933 --> 00:20:42,799
BD: Tak, tam mnie do tego właściwie z tego  z tych koszar dawnych SS w Norymberdze.

76
00:20:42,800 --> 00:21:34,799
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

77
00:21:34,800 --> 00:21:41,299
MA: Sind Sie in Dachau befreit worden?

78
00:21:41,300 --> 00:21:46,599
IV: Jeszcze tylko takie pytanie: czy Pan w Dachau został wyzwolony czy (???)

79
00:21:46,600 --> 00:21:50,666
BD: Nie, nie w Langenzenn. Langenzenn jest koło Norymbergii.

80
00:21:50,667 --> 00:21:54,966
IV: (???)

81
00:21:54,967 --> 00:21:55,299
BD: Słucham?

82
00:21:55,300 --> 00:21:59,966
IV: Dokładniejsze opisy może Pan dać?

83
00:21:59,967 --> 00:22:17,466
BD: Właściwie to było już widać kilka dni wcześniej, że ci Amerykanie już tak już tam dochodzą. Wojna właściwie, bombardowania duże były prawda. Przecież Amerykanie bombardowani Norymbergę prawda Führt i te.

84
00:22:17,467 --> 00:22:27,899
Tak, że już to zbliżanie, no i wyjątkowo, tak, że myśmy zostawali w tym obozie prawda, no i ten. No i później to wejście.

85
00:22:27,900 --> 00:22:40,299
Zresztą załoga gdzieś uciekła bo w nocy prawda, tak, że rano praktycznie nikogo nie było. No i Amerykanie przyszli.

86
00:22:40,300 --> 00:23:14,532
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

87
00:23:14,533 --> 00:23:29,199
MA: Es ist es noch eine Lücke zwischen Dachau und dem Tag der Befreiung? Wie war der Weg von Dachau bis zur der Befreiung? Das fehlt uns jetzt noch?

88
00:23:29,200 --> 00:23:35,732
IV: to takie jedno pytanie, żeby Pan uzupełnił, bo był Pan w Dachau, ale wyzwolony był Pan w tym Langenzenn.

89
00:23:35,733 --> 00:23:36,266
BD: Tak.

90
00:23:36,267 --> 00:23:38,766
IV: Jak Pan się tam (???)

91
00:23:38,767 --> 00:23:45,799
BD: No, zostałem z Dachau przewieziony do znowu tego Russenwiese, ale tam byłem bardzo krótko.

92
00:23:45,800 --> 00:23:58,699
I stamtąd do więzienia do Norymbergii, siedziałem dosyć długo też w więzieniu w Norymberdze. I później przeniesiony byłem do tego Langenzenn, do obozu.

93
00:23:58,700 --> 00:24:27,266
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

94
00:24:27,267 --> 00:24:34,099
MA: Wann sind Sie von Dachau Richtung Nürnberg versetzt worden?

95
00:24:34,100 --> 00:24:47,066
IV: Jakby Pan mógł tak orientacyjnie tak (???) Kiedy był Pan w Dachau, kiedy w Norymberdze? Jak Pan do tego obozu (???)

96
00:24:47,067 --> 00:25:07,832
BD: To ja.. to był rok 1943, to w 1943 ja przyjechałem tak już nie pamiętam w tej chwili. No i później siedziałem dosyć długo w Norymberdze w więzieniu. I w 1944 przyjechałem do tego Langenzenn.

97
00:25:07,833 --> 00:25:30,032
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

98
00:25:30,033 --> 00:25:42,166
MA: Wie lange sind Sie dann nach der Befreiung in Deutschland geblieben? Und wie war der Weg dann zurück nach Polen? Wie hat sich das Leben in Polen entwickelt?

99
00:25:42,167 --> 00:25:56,199
IV: (???) Jak byśmy teraz zrekonstruowali w momencie jak Pan został wyzwolony. (???) Jak długo Pan jeszcze został w Niemczech? Jak wyglądała Pana (???)

100
00:25:56,200 --> 00:26:10,632
BD: O to jeszcze historia długa jest. Bo jak właśnie tam się dostałem do tego Langwasser, takich z Powstania Warszawskiego dwóch podchorążaków, młodych chłopców.

101
00:26:10,633 --> 00:26:27,032
Zawieźli mnie bo ja chorowałem do Murnau. Do Murnau pojechałem do tego obo oflagu w Murnau. I stamtąd pojechałem do Włoch, do Drugiego Korpusu.

102
00:26:27,033 --> 00:26:40,432
I tam przeleżałem miesiąc w szpitalu, bo ja byłem właściwie po tym obozie, no jednak chorowałem. I właściwie oni mnie zabrali, bo warunki właściwie żeby jakoś poprawić na tym.

103
00:26:40,433 --> 00:26:52,966
I z Murnau taki transport był zorganizowany. I myśmy pojechali do Włoch. I we Włoszech miesiąc już w Drugim Korpusie Polskim Generała Andersa leczyłem się.

104
00:26:52,967 --> 00:27:11,766
I miesiąc po tym miesiącu, jak już kiedy wyzdrowiałem więcej, zostałem w Drugim Korpusie we Włoszech. I później przez Anglię, tak, że ja dopiero do kraju wracałem w końcu 1947 roku.

105
00:27:11,767 --> 00:28:18,499
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

106
00:28:18,500 --> 00:28:33,032
MA: Was haben Sie dann gemacht? Sie wurden langsam erwachsen? Haben Sie Familie gegründet? Wie war die Einstellung zu den ehemaligen Häftlingen, die nach Polen zurückgekommen sind?

107
00:28:33,033 --> 00:28:47,799
IV: (???)

108
00:28:47,800 --> 00:29:05,332
BD: No, jak wróciłem do kraju, no warunki były właściwie bardzo złe. Dlaczego? Mój właściwie tata był w Armii Krajowej, kiedy przyszli Sowieci Sowieci, to NKWD zabrało go, osadziło go na Majdanku w obozie.

109
00:29:05,333 --> 00:29:20,199
Z tego Majdanka tych AK-owców kilkudziesiąt tysięcy wywieźli do Rosji, gdzie zginęli. Ojciec mój uciekł. Także później właściwie przeniósł się do Wrocławia, do tego. No warunki złe.

110
00:29:20,200 --> 00:29:35,999
Jak ja wróciłem, no mieliśmy.. jeszcze ja wróciłem właściwie miałem też te warunki (???) nikt się nie interesował, czy obóz obóz to też raczej była ujemna strona, bo uważali, że coś jakoś trochę działał.

111
00:29:36,000 --> 00:29:44,066
A jeszcze ja byłem w Drugim Korpusie, to już w ogóle. Kiedy na studia zdawałem, to mi świadectwa moralnośc inie dali.

112
00:29:44,067 --> 00:30:01,132
Tak, że właściwie dzięki dziekanowi, bo ja w Lublinie zaczynałem studia na UMCS, to Motyka był, którego syn później był ministrem kultury, to jego syn siedział w Oświęcimiu też jako młody chłopak.

113
00:30:01,133 --> 00:30:14,266
I kiedy ja zdawałem, no to pytał mnie się o ten obóz. Życzył mi tych na tych studiach prawda powodzenia. I zostałem. Bo tak by mnie wyrzucili, nie mając tego świadectwa moralności.

114
00:30:14,267 --> 00:30:22,466
Z uwagi na ojca prawda, i na tą działalność jak i to, że ja byłem jeszcze w Drugim Korpusie w ogóle.

115
00:30:22,467 --> 00:30:24,732
IV: Czyli Panu było potrzebne świadectwo moralności?

116
00:30:24,733 --> 00:30:37,566
BD: Tak. Potrzebne tak. Musiałem mieć, bo ja bo ja kończyłem jako dorosły już niby maturę. Ci, którzy kończyli to na studia musieli mieć świadectwo moralności,

117
00:30:37,567 --> 00:30:45,866
którego mnie władze odmówiły jako wróg, czego właściwie tak? Bardzo złe były warunki, w początkach.

118
00:30:45,867 --> 00:30:47,099
IV: (???)

119
00:30:47,100 --> 00:30:53,066
BD: Ja wróciłem w 1947, a na studia zdawałem w 1949.

120
00:30:53,067 --> 00:31:28,632
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

121
00:31:28,633 --> 00:31:55,366
{Es klopft an der Tür. Rücksprache von MA mit einem Dritten und IV}

122
00:31:55,367 --> 00:32:53,600
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}