1
00:00:01,033 --> 00:00:05,866
MA: (???)

2
00:00:05,867 --> 00:00:08,199
KF: To co Pani na pierwszy raz pytałem?

3
00:00:08,200 --> 00:00:12,199
MA: (???)

4
00:00:12,200 --> 00:00:21,432
KF: Dobrze, dobrze.

5
00:00:21,433 --> 00:00:25,599
MA: (???)

6
00:00:25,600 --> 00:00:28,832
IV: Proszę zaczynać, jak Pan właśnie przyjechał do Hersbrucka.

7
00:00:28,833 --> 00:00:56,132
KF: Dobrze. Przyjechałem do Hersbrucka we wrześniu 1944 r. z Oświęcimia wraz z całą grupą trzysto.. trzystuosobową oraz z moim bratem.

8
00:00:56,133 --> 00:01:16,632
Przyjechaliśmy wieczorem i zostaliśmy zakwaterowani, jeżeli to można tak nazwać zakwaterowaniem, w we na bloku piątym.

9
00:01:16,633 --> 00:01:35,032
Przy czym byliśmy zaskoczeni, że blok ten nie był przygotowany na przyjęcie nasze, tylko musieliśmy się dopiero sami tam urządzać.

10
00:01:35,033 --> 00:01:54,699
Widać było, że obóz w Hersbrucku był w rozbudowie i blok ten był dopiero niedawno postawiony i nie posiadał jeszcze wszystkich urządzeń.

11
00:01:54,700 --> 00:02:17,832
Były, były wyłącznie tzw. koje wielopiętrowe i nie posiadały żadnego wyposażenia. Dostaliśmy sienniki oraz wióry wióry drewniane

12
00:02:17,833 --> 00:02:46,666
do wypełnienia tych sienników celem przygotowania sobie posłania, oraz koce. Po trzydniowej podróży z Oświęcimia byliśmy zmęczeni i głodni i oczekiwaliśmy na otrzymanie jakiegoś jedzenia.

13
00:02:46,667 --> 00:03:02,132
Powiedziano nam, że otrzymamy to jedzenie i rzeczywiście otrzymaliśmy po jakimś czasie chleb i margarynę.

14
00:03:02,133 --> 00:03:13,832
Ponieważ było już dość szaro i zanim żeśmy to wszystko przygotowali, było ciemno, rozejrzenie się po obozie było dość trudne,

15
00:03:13,833 --> 00:03:22,666
także pierwsze wrażenie było takie bardzo powierzchowne i niewiele mówiące.

16
00:03:22,667 --> 00:03:43,732
Blok nasz był wydzielony z całego obozu i widać było, że zostaniemy tutaj przez jakiś czas w formie kwarantanny i ustaleni na tym, w tym miejscu.

17
00:03:43,733 --> 00:04:02,932
Tak właściwie wyglądało pierwsze nasze spotkanie z Hersbruckiem. Czy.. Co dalej się działo... No oczywiście musieliśmy przespać tą pierwszą noc.

18
00:04:02,933 --> 00:04:27,699
I następnego dnia normalna pobudka rano tak jak zwykle w obozie rano gdzieś koło godz. 5.00., zwykle krzyk „Aufstehen!” i ubrać się i yyy wstać na apel.

19
00:04:27,700 --> 00:04:42,632
Przepraszam, mam pytanie takie: czy Pani będzie tłumaczyła, to co ja będę mówił i też z pewnymi fragmentami czy też całymi jakimiś zdaniami. Ja nie wiem jak tu.. jak tu..

20
00:04:42,633 --> 00:05:50,432
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

21
00:05:50,433 --> 00:06:03,299
IV: Pyta się, czy była jakaś procedura przyjmowania, kwaterowania więźniów, na przykład kwarantanna, czy było golenie, czy było mycie, czy to było właśnie.

22
00:06:03,300 --> 00:06:09,099
Czy byli więźniowie gromadzeni właśnie w łaźni? Czy mógłby Pan o tym opowiedzieć?

23
00:06:09,100 --> 00:06:23,332
KF: Ponieważ myśmy przyjechali z Oświęcimia, tam byliśmy praktycznie rzecz biorąc już całkowicie przygotowani do życia w obozie, więc już..

24
00:06:23,333 --> 00:06:42,099
A ponieważ byliśmy w Oświęcimiu zaledwie jeden miesiąc, to potraktowano nas, że te wszystkie cała ta obrucja i w postaci mycia i przygotowania była załatwiona w obozie w Auschwitzu.

25
00:06:42,100 --> 00:06:57,132
Jedyną rzeczą, która w Hersbrucku nas spotkała to zmiana zmiana numerów z oświęcimskich na obozowe w Hersbrucku.

26
00:06:57,133 --> 00:07:11,899
Jeszcze wówczas, będąc na początku w Hersbrucku, nie wiedzieliśmy, ja ja jakie numery i do jakiego obozu macierzystego Hersbruck należał.

27
00:07:11,900 --> 00:07:32,932
Otrzy.. Ja otrzymałem osobiście numer 24451 i później dowiedzieliśmy się, że to są to są numery obozu koncentracyjnego głównego obozu koncentracyjnego we Flossenbürgu.

28
00:07:32,933 --> 00:07:57,599
Tu pragnę zaznaczyć, że przybyłem tam do tego obozu wraz z moim bratem, który również w ten sam sposób dostał takie same takie same wyposażenie i też musiał musiał uzyskać nowy numer.

29
00:07:57,600 --> 00:09:06,532
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

30
00:09:06,533 --> 00:09:34,066
IV: On się pyta, jak to właśnie się stało, że.. Pan.. czy wiedział Pan, jak  przyjechał Pan do obozu w Oświęcimiu, czy Pan wiedział, że to jest obóz zagłady? Czy Pan wiedział, co w tym obozie się odbywa? Czy Pan wiedział, że do jakiego obozu Pana dalej wyślą i z jakiego powodu. czy Pan wiedział, gdzie te obóz się znajduje.

31
00:09:34,067 --> 00:09:55,432
KF: Myśmy zostali wywiezieni z Warszawy w czasie Powstania Warszawskiego. Do obozu w Oświęcimiu wywiezieni zostaliśmy nieświadomie, nie wiedzieliśmy, że wyjeżdżamy do obozu koncentracyjnego.

32
00:09:55,433 --> 00:10:09,466
Mówiono nam, że jedziemy na roboty do jakiegoś innego miasta, natomiast nie powiedziano nam, że wyjeżdżamy do obozu koncentracyjnego.

33
00:10:09,467 --> 00:10:22,499
W obozie w Oświęcimiu oczywiście dowiedzieliśmy się wszystkiego o obozie koncentracyjnym. O obozie w Oświęcimiu dowiedzieiśmy.. wiedzieliśmy już wcześniej, co to jest za obóz.

34
00:10:22,500 --> 00:10:34,132
Ponieważ nie było tajemnicą w Polsce, że są obozy koncentracyjne w Niemczech, i znany był obóz koncentracyjny w Oświęcimiu

35
00:10:34,133 --> 00:10:53,166
jako ciężki obóz dla wszystkich tych, którzy byli byli traktowani jako jako przeciwnicy niemieccy, jako właściwie no przestępcy.

36
00:10:53,167 --> 00:11:09,866
Także o obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu wiedzieliśmy wszystko. Stąd w momencie, kiedy kiedy dowiedzieliśmy się, że z Oświęcimia zostajemy wywiezie.. zostajemy przetransportowani do innego obozu,

37
00:11:09,867 --> 00:11:17,666
to byliśmy zadowoleni, ponieważ zdawaliśmy sobie z tego sprawę, że być może w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu,

38
00:11:17,667 --> 00:11:34,766
ponieważ kominy bez przerwy dymiły, a w momencie w momencie przyjmowania nas w Oświęcimiu przeprowadzali nas właśnie koło tych słynnych dołów krematoryjnych,

39
00:11:34,767 --> 00:11:48,666
gdzie gdzie palone były zwłoki bezpośrednio nie w piecach, tylko na takich hałdach, hałdach, yyy z hałdach,

40
00:11:48,667 --> 00:12:01,666
w których paliło się paliły się zwłoki, stąd byliśmy przestraszeni i zadowoleni, że wyjeżdżamy z obozu koncentracyjnego z Oświęcimia do innego obozu.

41
00:12:01,667 --> 00:12:06,766
Proszę przetłumaczyć może, bo bo to będzie za długo, jeżeli będę bez ciągnął bez...

42
00:12:06,767 --> 00:13:17,266
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

43
00:13:17,267 --> 00:13:36,366
KF: Po przybyciu do Hersbrucka można było od razu się zorientować, że że obóz w Hersbrucku nie był obozem zagłady, nie był obozem, w którym były komory gazowe tak jak w Oświęcimiu.

44
00:13:36,367 --> 00:13:59,499
I stąd była ta różnica między jednym a drugim obozem. To sprzyjało naszym naszym nadziejom, że być może w tym obozie łatwiej będzie przeżyć mimo pracy jak w Oświęcimiu.

45
00:13:59,500 --> 00:14:16,232
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

46
00:14:16,233 --> 00:14:40,299
KF: Na początku przetrzymano nas kilka dni w formie takiej jakiejś wstępnej kwarantanny, a później wszyst.. każdego z nas więźniów prze przydzielono do określonych prac.

47
00:14:40,300 --> 00:15:06,432
Na początku ja zostałem przydzielony do do wykonywania prac przy budowie rurociągów, instalacji wodnych na terenie obozu. I przez kilka dni pracowałem przy tego rodzaju pracach.

48
00:15:06,433 --> 00:15:14,966
IV: Pan przed chwileczką powiedział, że to była wstępna kwarantanna. Na czym to polegało?

49
00:15:14,967 --> 00:15:37,632
KF: Po prostu ście.. przetrzymano nas w na blokach. Obowiązywały nas wyłącznie tylko yy apel wieczorny i poranny i na tym się kończyło. I to był tylko kilka dni taki takiego pobytu na początku.

50
00:15:37,633 --> 00:16:07,566
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

51
00:16:07,567 --> 00:16:22,732
KF: Następną pracą, bo to nie były stale przydzielone prace, następną pracą to były to była praca przy takim.. na takim terenie,

52
00:16:22,733 --> 00:16:48,632
gdzie przygotowany był teren pod budowę pod budowę torów kolejowych, za.. które miały prowadzić do... pociąg do zaopatrzenia Stollenbau, które było w budowie tam na terenie Hersbrucka.

53
00:16:48,633 --> 00:17:02,132
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

54
00:17:02,133 --> 00:17:17,199
KF: To była bardzo ciężka praca i było to bardzo komando bardzo yy trudne, tam ludzie bardzo krótko pracowali i bardzo szybko się wykańczali,

55
00:17:17,200 --> 00:17:31,032
ponieważ była był to teren bardzo bagnisty i bardzo gliniasty właściwie i bagnisty i stąd były to bardzo trudne, ciężkie prace ziemne.

56
00:17:31,033 --> 00:18:04,799
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

57
00:18:04,800 --> 00:18:24,032
KF: Muszę powiedzieć, że przy tej pracy ja byłem osobiście bardzo załamany, bo wydawało mi się, że dłuższy pobyt na tym komandzie, po prostu nie przetrzymam dłużej pracy na tym komandzie.

58
00:18:24,033 --> 00:18:36,466
Stąd próbowałem zabiegać o to, żeby z tego komanda się w jakiś sposób wydobyć, co mi się po dwóch, czy trzech dniach udało.

59
00:18:36,467 --> 00:18:55,199
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

60
00:18:55,200 --> 00:19:08,799
KF: Ponieważ znałem niemiecki, nie tak dobrze, ale w każdym razie na tyle, że mogłem się porozumiewać dość swobodnie,

61
00:19:08,800 --> 00:19:25,966
udało mi się nawiązać kontakt z elektrykami pracującymi na Stollenbau, i dzięki tym kontaktom udało mi się tam zatrudnić jako elektryk.

62
00:19:25,967 --> 00:19:48,099
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

63
00:19:48,100 --> 00:19:53,832
KF: Lepiej, tak. Dobrze.

64
00:19:53,833 --> 00:20:26,632
Praca u elektryków polegała na tym, że praco.. elektrycy, którzy tam byli zatrudnieni przy przy tych pracach, musieli zapewnić w tej instalacje i zaopatrzenie w energię elektryczną w poszczególnych sztolach.

65
00:20:26,633 --> 00:20:38,799
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

66
00:20:38,800 --> 00:20:55,766
KF: Ja byłem przygotowany do tego rodzaju prac, ponieważ w Polsce ukończyłem szkołę techniczną i tego rodzaju praca, tego rodzaju zawód był mi znany.

67
00:20:55,767 --> 00:21:12,266
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

68
00:21:12,267 --> 00:21:29,199
KF: Qualifiziert.

69
00:21:29,200 --> 00:21:39,799
IV: Pyta się, czy Pan wiedział, co się robi w tych sztolniach, do czego one służyły, jakie prace wykonywali inni więźniowie?

70
00:21:39,800 --> 00:21:50,366
KF: Do czego będą przeznaczone te sztole, to niestety więźniowie, większość więźniów nie wiedziało.

71
00:21:50,367 --> 00:22:00,932
Ja też nie wiedziałem, do czego będą służyć. Dowiedziałem się o przeznaczeniu tych sztol..sztoli już po wojnie.

72
00:22:00,933 --> 00:22:20,866
Natomiast było.. wiedzieliśmy, że będą one służyć do instalacji jakichś maszyn, do produkcji jakiejś jakiejś wojennej produkcji. To wiedzieliśmy.

73
00:22:20,867 --> 00:22:34,032
Natomiast że będą to będzie to fabryka silników, tego nie wiedzieliśmy. Na czym polegała praca innych ludzi?

74
00:22:34,033 --> 00:22:54,699
W samych sztol.. w samych sztolach, to polegała, jeśli chodzi o więźniów, polegała wyłącznie w pracach pomocniczych. Mianowicie w takich, że obsługiwali kolejki wywożące urobek ze sztoli.

75
00:22:54,700 --> 00:23:07,599
Natomiast jeśli chodzi o prace te na samym przodku tzw., a więc te górnicze, podstawowe, ponieważ tam, przypuszczam, dlatego nie byli dopuszczani więźniowie,

76
00:23:07,600 --> 00:23:23,932
bo mieli do czynienia z materiałem wybuchowym, pracowali Niemcy, górnicy, zatrudnieni jako robotnicy cywilni.

77
00:23:23,933 --> 00:23:36,366
Jeśli chodzi o pozostałych więźniów obozu koncentracyjnego Hersbruck, to większość więźniów pracowała na zewnątrz sztoli

78
00:23:36,367 --> 00:23:48,366
w pracach polegających na dowozie materiałów i urządzeń. Tego rodzaju prace były bardzo ciężkie i bardzo trudne.

79
00:23:48,367 --> 00:24:01,366
I stąd ten mój początkowy zabieg, żeby znaleźć się w takiej grupie ludzi, którzy po pierwsze pracowali wewnątrz sztoli, bo tam było zawsze trochę cieplej,

80
00:24:01,367 --> 00:24:18,432
a druga sprawa to to, że to była jednak praca wymagająca no pewnych kwalifikacji, a co za tym idzie, trochę inaczej traktowana przez nadzór techniczny budowy.

81
00:24:18,433 --> 00:25:07,366
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

82
00:25:07,367 --> 00:25:29,966
KF: Jeśli chodzi o wypadki, bo to może interesować Państwa, to na terenie Stoll.. Stollenbau wypadków było stosunkowo mało,

83
00:25:29,967 --> 00:25:45,932
jeśli chodzi o prace wewnątrz sztolni, były różnego rodzaju urazy, spowodowane spowodowane nieostrożnością obsługujących maszyny,

84
00:25:45,933 --> 00:26:04,132
takich jak wagoniki, które powodowały to, że przy nieostrożnym obchodzeniu się najecha.. wagoniki najeżdżały na ludzi pracujących tam i co za tym ra.. bywa, bywały ur urazy.

85
00:26:04,133 --> 00:26:16,499
Natomiast na tyle na ile ja się orientuję, to na przy pracach zewnętrznych, przy transporcie różnego rodzaju elementów potrzebnych do budowy,

86
00:26:16,500 --> 00:26:26,699
były duże..dużo wypadków było śmiertelnych, spowodowanych upadkami, ponieważ to wszystko odbywało się w górach,

87
00:26:26,700 --> 00:26:45,732
a więc były sto.. były upadki wraz z ciężkimi materiałami, które zazwyczaj przenosili na ręcznie, bo nie wszystko było możliwe do przenoszenia przy pomocy maszyn i urządzeń.

88
00:26:45,733 --> 00:27:29,066
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

89
00:27:29,067 --> 00:27:33,632
IV: Ponieważ więźniowie byli tak słabi, że  się przewracali?

90
00:27:33,633 --> 00:27:56,332
KF: Tak. Tak. Dużo ludzi nie przetrzymywało warunków obozowych, na skutek zarówno złego pożywienia jak również chorób szerzących się w obozie.

91
00:27:56,333 --> 00:28:17,199
Takim przypadkiem mogę mogę może być mój brat, który nie przetrzymał właśnie obozu w Hersbrucku, bo większość dużo właściwie więźniów za za zachorowało na tzw. biegunkę.

92
00:28:17,200 --> 00:28:41,466
I biegunka w obozie koncentracyjnym była praktycznie niemożliwa do wyleczenia. I mój brat niestety nie przetrzymał i zmarł właściwie jako chory w czasie transportu do Flossenbürga.

93
00:28:41,467 --> 00:29:20,632
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}

94
00:29:20,633 --> 00:29:36,732
IV: Jego interesuje teraz, żeby Pan jeszcze opowiedział bardziej od tego, jak Pan właśnie trafił tu, przyjechał najpierw do Oświęcimia. Czy Panowie się razem trzymali? Jakie były właśnie stosunki?

95
00:29:36,733 --> 00:29:52,766
KF: Więc przyjechaliśmy razem z bratem z Powstania Warszawskiego, jak powiedziałem na początku, nieświadomi, że przyjeżdżamy do obozu koncentracyjnego.

96
00:29:52,767 --> 00:30:11,399
I trzymaliśmy się zawsze razem, stąd nasz wyjazd z Oświęcimia do Hersbrucka. W Hersbrucku ja dostałem inne zaj..  inną pracę, natomiast mój brat również inną pracę,

97
00:30:11,400 --> 00:30:33,466
Ale to ni.. i tak nie zmienia faktu, że że on zatrudnił się jako tokarz, to nie przetrzymał nie na skutek ciężkiej pracy czy jakichś urazów, a właśnie na skutek zachorowania na biegunkę.

98
00:30:33,467 --> 00:31:29,400
IV: {Übersetzung und Rücksprache mit MA}